ე რ კ ა თ ა გ ი რ ი ს
გრაფიკული
საფუძვლები
I
სომხური ანბანის კვლევისას
საბჭოთა და უცხოელ მეცნიერებს დროდადრო აღუნიშნავი არ რჩებათ
ქართულ და სომხურ დამწერლობათა მსგავსების შეუცნობელი
ფაქტი.
ამ მსგავსებას,
რასაც მარი ბროსე მოჩვენებითს მსგავსებას
უწოდებდა,132
ასოთა მოხაზულობის სართო იერში ხედავენ,
ოღონდ გაურკვეველი რჩება მსგავსების მიზეზი და
ხასიათი.
სართოდ,
ორი მოძმე ერის დამწერლობათა ურთიერთმიმართებისა
და,
მით უმეტეს,
მსგავსების გამო ადვილად შესაძლებელია სრულიად მცდარი
თვალსაზრისი გამოითქვას,
ვიდრე ამ დამწერლობათა წარმოშობა-სადაურობის
პრობლემა არ გამორკვეულა.
ამგვარად,
გასარკვევია არა მხოლოდ მსგავსების,
არამედ იმ დიდი განსხვავების მიზეზიცა და
ხასიათიც,
რომელიც ამ ორი მოძმე ერის უძველეს დამწერლობათა შორის
არსებობს.
საერთოდ ცნობილია ასო-ნიშნების
თანამიმდევრობის თავდაპირველი „სემური“
ანბანური მწკრივი,
ეს მწკრივი 22
გარკვეული თანამიმდევრობის ასო-ნიშნისაგან
შედგება,
რომელსაც ბოლოში დასასრულის მაუწყებელი ჯვრის ნიშანი
-
„თავ"
უზის (+, X)·
ძველმა ბერძნებმა,
იმის გამო,
რომ 22
ასო-ნიშანი
საკუთარი დამწერლობისათვის საკმარისი არ აღმოჩნდა,
,,სემურ“
ანბანურ მწკრივს ბოლოში რამდენიმე ასო-ნიშანი
დაურთეს,
ხოლო ,,სემური“
ანბანური მწკრივის რამდენიმე ასო-ნიშანი
ხმოვან ასო-ბგერებად
აქციეს.
ასე წარმოიშვა დამწერლობის „ბერძნული“
ანბანური მწკრივი·
ყველა სხვა ერის უძველეს ანბანურ დამწერლობაში
გატარებულია ან „სემური“
ანბანური იდეა (22
ასო-ნიშნით,
ხმოვნების გარეშე),
ან „სემურ-ბერძნული“
ანბანური იდეა,
როცა „სემურ-ბერძნური“
ანბანურ მწკრივს ბოლოში ამ რომელიმე ენისათვის
დამახასიათებელი ასო-ბგერები
აქვს მიმატებული.
ქართულ ანბანურ დამწერლობაში უსათუოდ უნდა
ვითვალისწინებდეთ ამ უკანასკნელ ფაქტორს;
პირობითად ქართულ ანბანში თანამიმდევრურად სამი ანბანური
ჯგუფი უნდა გამოიყოს:
1. ,,სემური“
ანბანური ჯგუფი (,,ანი“-დან
„ტარ“-ამდის),
2. ,,ბერძნული“
ანბანური ჯგუფი (ჳ,
ფ,
ქ)
და
3· საკუთრივ ქართული ანბანური ჯგუფი ("ღან“-იდან
„ჰაე“-მდის)·
ქართულ ანბანურ დამწერლობაში დაცულია უძველესი
ანბანური სტრუქტურა.
სომხურ ანბანში სულ სხვა ვითარება გვაქვს:
ანბანი იწყება „აჲბ“-ით
და მთავრდება „ქე“-თი.
რაც შეეხება საკუთრივ სომხური ენის სპეციფიკურ
ასო-ბგერებს,
ეს ასო-ნიშნები
სომხური ანბანის სხვადასხვა ადგილასაა ჩართული.
ამის გამო ივ·
ჯავახიშვილი წერს:
„ჯერჯერობით
სრულებით გაუგებარია,
თუ რა მოსაზრებითუხელმძღვანელებიათ სომხური ანბანის მწკრივის
შემდგენელთ,
როდესაც სომხურისათვის დამახასიათებელი ასოები ამა თუ იმ
ადგილას ჩაურთავთ“
... 133
ე.
ი.
სომხური და ქართული ანბანების სტრუქტურა
სხვადასხვაა.
თუ სომხური ანბანის სამი უკანასკნელი ასო (ჳ,
ფ,
ქ)
სომხური ანბანის "ბერძნული“
ანბანური ჯგუფია,
თავისთავად იბადება კითხვა:
'რატომღა არ გამოყვეს სომხური ანბანის ,,სემური“
ჯგუფისაგან წმინდა სომხური ჯგუფი?
რატომ არ განაცალკევეს ეს ჯგუფები ერთმანეთისაგან?
ამას,
როგორც ქვემოთ დავინახავთ,
ფრიად მნიშვნელოვანი მიზეზები აქვს.
საქმე ის არის,
რომ წმინდა ,,სომხური“
ჯგუფoს
გამოყოფის შემთხვევაში ,,სომხური“
ჯგუფი უნდა მოქცეულიყო ან ,,სემური“
ჯგუფის შემდეგ,
ანბანის შუაში,
ან,
უფრო მართებულად,
,,ბერძნული“
ჯგუფის შემდეგ,
ანბანის ბოლოში.
ეს კი დაარღვევდა სომხური ანბანის სტრუქტურულ
ჩანაფიქრს.
ქართული პალეოგრაფიის ფუძემდებელმა ივანე
ჯავახიშვილმა კვლევის მეცნიერული სიზუსტით ცხადყო,
თუ რა დიდი განსხვავებაა ქართულ და სომხურ დამწერლობათა
შორის.
ერთი ანბანური დამწერლობის სხვაობა მეორისაგან იმდენად
თვალსაჩინოა,
რომ მსგავსების რაიმე კვალის მიგნება განსაკუთრებ'0ლი
მეცნიერული კვლევა-ძიების
გარეშე შეუძლებელია.
ძირითადად,
ქართულ და სომხურ დამწერლობებს ერთმანეთისაგან
განასხვავებს:
2. ასო-ნიშნების ანბანური რიგი, ანუ თანმიმდევრობა: ქართულ და სომხურ ანბანში გამოყენებულია ასოთა თანმიმდევრობის ორი სხვადასხვა სისტემა.
3. ასო-ნიშნების რიცხვითი მნიშვნელობა: ასო-ნიშნების ანბანური რიგის შესაბამისად ასო-ნიშნების რიცხვითი მნი'შვნელობაც სხვადასხვაა.
4. ქართული და სომხური ენისთვის დამახასიათებელი ასობგერების ანბანური რიგი: ამ შემთხვევაში მოსალოდნელი იყო ე. წ. დანართი ასოების ერთნაირი თანამიმდევრობა, რიგი. მიუხედავად ამისა, ქართულისათვის დამახასიათებელი ასო-ბგერები ქართულ ანბანს ბოლოში შემდეგი თანამიმდევრობით ერთვის: ღ, ყ, შ, ჩ, ც ძ, წ, ჭ, ხ, ჴ, ჯ, ჰ. ხოლო სომხურისათვის დამახასიათებელი ასო-ბგერები სომხურ ანბანს ბოლოში კი არ ერთვის, არამედ ისინი ძირითად ანბანურ ასოებს შორის არიან გაფანტულნი შემდეგი თანამიმდევრობით. ხ, წ, ჰ, ძ, ჭ, შ, ჩ, ჯ, ც. ეს მეტად მნიშვნელოვანი გარემოება ქვემოთ სათანადოდ იdნება განმარტებული.
5. ქართული და სომხური ენისათვის დამახასიათებელი ასო-ბგერების გრაფიკული საფუძველი: ქართულისათვის დამახასიათებელი ასო-ბგერების გრაფიკა გამოყვანილია ძირითადი ანბანური ასოების გრაფიკული ვარიაციის საფუძველზე.
მაგალითად:
და სხვ. ხოლო სომხურისათვის დამახასიათებელი ასო-ბგერები ქმნიან ძირითადი ანბანური ასოებისაგან სრულიად განსხვავებულ გრაფიკულ სისტემას. ეს აგრეთვე მეტად მნიშვნელოვანი გარემოება ქვემოთ სათანადოდ იქნება განმარტებული.
6. ქართული და სომხური ასოების სახელები: ქართულ და სომხურ ასოებს სხვადასხვა სახელები აქვთ: 35 შემთხვევაში ქართული და სომხური შესაბამისი ასოების სახელები სხვადასხვაა და მხოლოდ ერთ შემთხვევაშია საერთო (ი-ინ)· ამგვარად, ყველა ძირითად ანბანურ ნიშანდობლივ ასპექტში ქართულსა და სომხურ დამწერლობას შორის კარდინალური სხვაობაა. აღარას ვამბობ ცალკეული და კერძო მნიiშვნელობის სხვადასხვა ნიშანდობლივ განსხვავებათა შესახებ. დაწვრილებით ეს საკითხი უკვე გაშუქებულია ივანე ჯავახიშვილის „ქართულ პალეოგრაფიაში“.134
მაინც მიუხედავად ამ არსებითი განსხვავებისა, ქართულ და სომხურ დამწერლობებს შორის არის დაფარული მსგავსებაც, რაც ორივე ანბანის ასოთა მოხაზულობისა თუ ასოთა აღნაგობის სახელმძღვანელო პრინციპში უნდა ვეძიოთ, ამგვარად, მსგავსება გრაფიკაშია საძიებელი (ამის შესახებ ცალკე მექნება საუბარი, როცა საბოლოოდ გაირკვევა ქართულ-სომხურ დამწერლობათა ურთიერთმიმართების საკითხი).
მაგრამ ჯერ სომხური ანბანის წარმოშობის შესახებ, სომხუტი ისტორიული წყაროები სომხური ანბანის შექმნას მესროპ მაეთოცს მიაწერენ. bმის თაობაზე სარწმუნო ცნობებს გვაწვდიან მესროპ მაშთოცის ბიოგრაფე კორიუნე, აგტეთვე მოსე ხორენელი' ჟამთააღმწერელი ლაზარე ფატპელე135 და სხვანი.
დღესდღეობით, სომხური და აგრეთვე არასომხური წყაროების მონაცემების საფუძველზე, სპეციალურ სამეცნიერო ლიტერატურაში გაბატონებულია ის თვალსაზრისი, რომ სომხური დამწერლობა შექმნილია ცნობილი სომეხი მწიგნობრისა და საეკლესიო მოღვაწის მესროპ მაშთოცის მიერ.
სომხური ანბანის შექმნის მიახლოებითი თარიღიც აგრეთვე ცნობილია. კორიუნის მოწმობით ეს დიდმნიშვნელოვანი კულტურული აქტი ვრამშაპუჰ სომეხთა მეფის ზეობის მე-6 წელს უნდა მომხდარიყო. კორიუნის ამ ცნობის საფუძველზე, სომხური და8წერლობის საწყის თარიღად მეცნიერნი 392/93, 404/406 ან 412-416 წლენს მიიჩნევენ. ამრიგად, V საუკუნის დამდეგი სომხური დამწერლობის წარმოშობის ხანაა. ამ დროს შეიქმნა სომხური ასომთავრული დამწერლობა -"ერკათირი"·
გ. სევაკის ნაშრომი «Месроп Маштоц. Создание армянских письмен и словесности».
გ. სევაკი წერს
« ... Ни одна из букв Месропа (за исключение"l, пожалуй, буквы Ф) по своему изображению и звуковому значению не является заимствованием из какого-либо алфавита ... Месроп Маштоц, поставив перед собой uель создать письмена, отличные от иноязычных, отказался от закона тождественности и применил принцип условности ... Достаточно расположить однотипные буквы Мecpoпа по группам, чтобы убедиться, что одну букву он выводил из другой, наделяя каждую из них каким-нибудь отличительным признаком. Вот эти группы:
Отсюда
ясно видно, что в пределах каждой группы одну букву
отличает от другой лишь перемещение какой-нибудь черточки
или изменение позиции ... »
«Уже одно то, что Месроп действовал по закону
преобразования, т. е. по принципу создания новых письмен
путем изменения начертания букв, показывает, что для каждой
группы букв он должен был брать за исходную одну букву
какого-нибудь иноязычного алфавита и из нее производить
новые буквы. Так это и было на самом деле. Отсюда вытекает,
что нашим исследователям надо изучить вопрос о том, сколько
групп составляют месроповские письмена и какая буква из
какого языка явилась исходной для каждой группы, а не
заниматься произвольными поисками соответствий каждой букве
в алфавитах всех языков древнего мира».138
პროფ. გ. სევაკს გამოთქმული აქვს ფრიად
საინტერესო და მნიშვნელოვანი თვალსაზრისიႸ რაც მთავარია,
სომხური ასო-ნიშნების გრაფიკული ურთიერთმსგავსება უკვე
შემჩნეულია, მაგრამ ამ გრაფიკული მსგავსების იქით პროფ. გ.
სევაკი აღარ წასულა, მითუმეტეს, არ უცდია გრაფიკული სისტემის
ჩამოყალიბება. რაც შეეხება სომხური გრაფემების ჯგუფებად
დაყოფას, ამ, შემთხვევაში პროფ. გ. სევაკი არასწორი გზით
მოდის და, ჩვენის აზრით, როგორც ქვემოთ დავინახავთ, მთელ რიგ
შეცდომებს უშვებს. მიუხედავად ყოველივე ამისა, პროფ. გ.
სევაკის გრაფიკული მეთოდის ზოგადი თვალსაზრისი უთუოდ სწორია.
---------------------------------------
34.
- რ.
პატარიძე
132 - M. Brosset. Elements de la langue Géorgienne, Paris,
1837, გვ·6-8.
133 - ივ.
ჯავახიშვილი. ქართული
პალეოგრაფია,
გვ· 267.
134 - ივ.
ჯავახიშვილი. ქართული
პალეოგრაფია,
გვ· 194
-203;
236
-238; 266 -272.
135 - სპეციალური
სამეცნიერო ლიტერატურა ამ წყაროების შესახებ შემდეგია:
Корюн, Житие Маштоца. Ереван, 1962; ივანე ჯავახიშვილი,
ძველი სომხური საიტორიო
მწერლობა, ტფილისი, 1935;
Г.
Халатьянц,
Армянские Аршакиды в "Истории Армении", Моицея Хоренского,
М., 1903; Н. Адонц, Неизвестные страницы из жизни Маштоца и
его учеников по неармянским источникям. Händes Amsoreay
1925 და
სხვ.
138
Гурген Севак, Месроп Маштоц, Создание армянских письмен и
словесности, Ереваи, 1962, стр. 30, 38, 39,
40.